Συγκρούσεις στην οικογένεια

Λουκία Μιχέλη, Ψυχολόγος - Παιγνιοθεραπεύτρια

Οι συγκρούσεις είναι αναπόσπαστο στοιχείο κάθε σχέσης.
Είναι αναπόφευκτες και είναι σημαντικό όχι μόνο να τις αναμένουμε μέσα σε μια οικογένεια αλλά και να ξέρουμε τον τρόπο για να τις αντιμετωπίσουμε. Αυτό που πυροδοτεί τις συγκρούσεις είναι οι ανάγκες , οι επιθυμίες, οι προτιμήσεις, οι απόψεις του κάθε ατόμου. Συμβαίνουν γιατί κανένας άνθρωπος δεν είναι ίδιος με τον άλλον. Είτε αφορούν τη σχέση του ζευγαριού, είτε τη σχέση γονέων-παιδιών, είτε τη σχέση μεταξύ αδερφών μπορούν να δυναμώσουν ή να αποδυναμώσουν τη σχέση ανάλογα με τον τρόπο διαχείρισης τους.

Η σωστή διαχείριση των συγκρούσεων μπορεί να εμπλουτίσει και να εξελίξει τη ζωή μιας οικογένειας και να οδηγήσει σε βαθύτερη κατανόηση και σεβασμό ανάμεσα στα άτομα. Προϋπόθεση για την διαχείριση των συγκρούσεων είναι η διάθεση για διαπραγμάτευση, η κατανόηση της διαφορετικότητας του άλλου και ο σεβασμός στην προσωπικότητα του.
Μέσα σε μια οικογένεια που υπάρχει ουσιαστική επικοινωνία, που εκφράζονται ελεύθερα οι ανάγκες και οι επιθυμίες του καθενός και δεν καταπιέζονται τα συναισθήματα υπάρχει η ασφαλής βάση που δεν αφήνει τη σύγκρουση να αποδιοργανώσει τη σχέση.
Μέσα σε κάθε οικογένεια συχνά δημιουργούνται συμμαχίες και αντιπαλότητες. Το σημαντικό είναι αυτές οι συμμαχίες να μεταβάλλονται ανάλογα με τις καταστάσεις και τις συνθήκες και να μην παγιώνονται σαν μοτίβα γιατί τότε η οικογένεια θα αρχίσει να δυσλειτουργεί. Στοιχεία που μπορεί να σαμποτάρουν τη σωστή διαχείριση των συγκρούσεων είναι τα βιώματα από την πατρική οικογένεια των γονέων, όπου ίσως δεν επιτρεπόταν ο διάλογος και ο αυθορμητισμός και η επικοινωνία δεν ήταν ανοιχτή.

Τα βιώματα αυτά συχνά οδηγούν τους γονείς να αποφεύγουν τη σύγκρουση ή να την αντιλαμβάνονται σαν καταστροφική για τη σχέση. Επιπλέον η χαμηλή αυτοεκτίμηση και αυτοπεποίθηση συνήθως των γονέων δεν τους επιτρέπει να αφουγκραστούν τις πραγματικές ανάγκες της οικογένειας (δικές τους και των παιδιών) και έτσι να δημιουργείται περισσότερη ένταση στις συγκρούσεις ή να μην γίνεται εστιασμός στην πραγματική δυσκολία αλλά σε επιφανειακά θέματα.

ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΙΣ ΜΕΤΑΞΥ ΓΟΝΕΩΝ ΚΑΙ ΠΑΙΔΙΩΝ 
Όλοι οι γονείς συναντάνε καταστάσεις όπου το παιδί δεν συνεργάζεται και συμπεριφέρεται με τρόπο που δεν ικανοποιεί τις προσδοκίες τους. Από τις πιο ασήμαντες διαφορές μέχρι τις πιο κρίσιμες διαμάχες δημιουργείται ένταση στη σχέση με το παιδί. Οι συγκρούσεις μπορεί να προκαλέσουν απόσταση ή να οδηγήσουν σε ένα πιο βαθύ δέσιμο και σε μια αναθεώρηση της επαφής με το παιδί ανάλογα με το πώς θα τις χειριστούν. Πολλοί γονείς δεν θέλουν καθόλου να αντιμετωπίσουν τις συγκρούσεις, ενοχλούνται και βρίσκονται σε μεγάλη σύγχυση για το πώς θα τις χειριστούν. Οι περισσότεροι γονείς βλέπουν την επίλυση της σύγκρουσης σαν να είναι ένα είδος μάχης όπου πάντα κάποιος θα πρέπει να κερδίσει ή να χάσει. Σαν έναν αγώνα δύναμης και υπεροχής.

Ακολουθούν δύο παραδείγματα συνηθισμένων τρόπων επίλυσης συγκρούσεων από τους γονείς. Τρόπος 1. Έχουμε μια σύγκρουση αναγκών ανάμεσα στο γονέα και το παιδί. Ο γονέας αποφασίζει ποια είναι η λύση, την αναγγέλλει και περιμένει το παιδί να την αποδεχτεί. Αν η λύση δεν αρέσει στο παιδί, προσπαθεί με διάφορους τρόπους να το πείσει, π.χ με το καλό, με φωνές και στο τέλος αν αποτύχει ασκεί δύναμη και εξουσία στο παιδί (άσκηση τιμωρίας) .
Τρόπος 2. Έχουμε μια σύγκρουση αναγκών ανάμεσα στο γονέα και το παιδί. Ο γονέας αποφασίζει ποια είναι η λύση, την αναγγέλλει και περιμένει το παιδί να την αποδεχτεί. Το παιδί έχει τη δική του λύση και προσπαθεί να εκβιάσει το γονέα για να τη δεχτεί. Αν ο γονέας αντισταθεί χρησιμοποιεί τη δύναμη του για να τον συμμορφώσει (φωνές, κλάματα, εκβιασμός, θυμός). Στο τέλος ο γονέας υποχωρεί.

Και στις δύο παραπάνω περιπτώσεις κάποιος φεύγει ηττημένος και θυμωμένος με τον άλλο. Στην πρώτη περίπτωση το παιδί συμμορφώνεται λόγω της τιμωρίας και της αποδοκιμασίας του γονέα. Εκτελεί αυτό που θέλει ο γονέας αλλά είναι δυσαρεστημένο και κάποια στιγμή πιθανότατα θα εκδικηθεί και θα εκφράσει εχθρότητα.
Στην δεύτερη περίπτωση όταν τα παιδιά «κάνουν το δικό τους» χρησιμοποιούν χειριστικούς τρόπους για να ελέγξουν τους γονείς. Οι εκρήξεις θυμού και το κλάμα, κάνουν τους γονείς τους να νιώθουν ένοχοι, ενώ με το να μιλάνε άσχημα και να προκαλούν με απειλές πληγώνουν και φοβίζουν το γονέα και τον κάνουν να παραιτηθεί. Τα παιδιά όμως που μπορούν και χειρίζονται τους γονείς τους με αυτό τον τρόπο αναπτύσσουν μία εγωκεντρική και απαιτητική συμπεριφορά, νομίζουν ότι όλος ο κόσμος τους ανήκει και συχνά αναπτύσσουν βαθιά συναισθήματα αμφιβολίας για την αγάπη των γονέων τους γιατί ακριβώς δεν μπορούν να καταλάβουν που είναι τα όρια και να αισθανθούν ασφάλεια μέσα σε αυτά. Οι γονείς από την άλλη είναι μονίμως απογοητευμένοι, νιώθουν ότι δεν έχουν κανέναν έλεγχο και συχνά καταλήγουν σε ένα παθητικό τρόπο συμπεριφοράς που δεν ικανοποιεί ούτε τους ίδιους. Πολλοί γονείς λοιπόν εγκλωβίζονται ανάμεσα στις δύο αυτές μεθόδους που εναλλάσσονται συχνά.

Πώς μπορούμε εναλλακτικά να βγούμε από αυτή την παγίδα;
Υπάρχει και ένας άλλος τρόπος προσέγγισης των συγκρούσεων. Στην μέθοδο αυτή κανένας δεν κερδίζει ούτε χάνει, καθώς η λύση είναι αποδεκτή και από τους δύο.
Τρόπος 3. Ο γονέας και το παιδί αντιμετωπίζουν μία κατάσταση σύγκρουσης αναγκών, ο γονέας ζητάει από το παιδί να συνεργαστεί μαζί του σε μια κοινή προσπάθεια επίλυσης κοινά αποδεκτής και από τους δύο. Προτείνονται λύσεις και από τις δύο πλευρές, αξιολογούνται, παίρνεται μια απόφαση και την αποδέχονται και οι δύο πλευρές.

Οι φάσεις της εποικοδομητικής σύγκρουσης
-Αναγνώριση και προσδιορισμός των συγκρούσεων.
-Ενεργητική ακρόαση για να κατανοήσω και να ξεκαθαρίσω τα συναισθήματα του παιδιού. -Δημιουργία δυνατών εναλλακτικών λύσεων και από τις δύο πλευρές.
-Αξιολόγηση εναλλακτικών λύσεων.
-Λήψη απόφασης για την καλύτερη αποδεκτή λύση. Συζητούμε μαζί του τα πιθανά αποτελέσματα που θα έχει η απόφαση του, «τι νομίζεις ότι θα συμβεί αν κάνεις αυτό;»
-Εφαρμογή της λύσης. Ζητούμε από το παιδί μια δέσμευση. «Πότε θα ξεκινήσεις την εφαρμογή της απόφασης σου;»
-Παρακολούθηση για αξιολόγηση της λειτουργίας της. Η εφαρμογή αυτής της τακτικής προϋποθέτει την ψυχραιμία και τη διάθεση για διαπραγμάτευση και πρέπει να εφαρμόζεται αφού έχει εκτονωθεί ο θυμός. Άλλοι σημαντικοί όροι για την εποικοδομητική σύγκρουση είναι η αναγνώριση των θετικών στοιχείων του παιδιού, ο περιορισμός στην επίρριψη ευθύνης και η σταθερότητα αλλά όχι η ακαμψία σε αυτό που υποστηρίζουμε.

ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΙΣ ΜΕΤΑΞΥ ΑΔΕΡΦΩΝ
Οι σχέσεις ανάμεσα στα αδέρφια χαρακτηρίζονται τις περισσότερες φορές από έντονα και αντικρουόμενα συναισθήματα. Η αγάπη και το μίσος, η αφοσίωση και η αντιζηλία συχνά εναλλάσσονται πολύ γρήγορα. Η ανταγωνιστικότητα και οι διαφωνίες δεν λείπουν από τις περισσότερες δραστηριότητες τους. Ακούγεται ίσως παράδοξο αλλά μέσα από τους τσακωμούς τα αδέρφια αλληλεπιδρούν και επικοινωνούν συναισθηματικά και σωματικά. Παράλληλα μαθαίνουν να διαχειρίζονται την ψυχική τους ένταση, να διαπραγματεύονται τις επιθυμίες τους, να διεκδικούν τα δικαιώματα τους και ταυτόχρονα να αναπτύσσουν άμυνες για τις ματαιώσεις που θα ακολουθήσουν και στην συνέχεια. Οι γονείς συχνά ταράζονται από τους τσακωμούς των παιδιών και τείνουν να τους αποφεύγουν και να μην τους επιτρέπουν. Με αυτό τον τρόπο όμως μπορεί να μεγιστοποιήσουν τις συγκρούσεις γιατί απωθούνται τα συναισθήματα επιθετικότητας που θα βρουν άλλους τρόπους, ίσως πιο έμμεσους και επώδυνους για να εκφραστούν (όταν δεν βλέπουν οι γονείς και δεν υπάρχει ασφάλεια) ή ακόμα μπορεί να οδηγήσουν το παιδί σε εσωστρεφή στάση και ενοχοποίηση των συναισθημάτων του.

Τι μπορούν λοιπόν να κάνουν οι γονείς για να μην αυξάνουν την ένταση μεταξύ των παιδιών τους αλλά και ταυτόχρονα να επιτρέπουν την εκφόρτιση των συναισθημάτων;

ΝΑ ΜΗΝ ΚΑΝΟΥΝ ΣΥΓΚΡΙΣΕΙΣ: Κάθε παιδί είναι διαφορετικό και μοναδικό και ως τέτοιο πρέπει να αντιμετωπίζεται. Οι συγκρίσεις ακόμα και σε ανώδυνα φαινομενικά πράγματα (όπως πότε περπάτησαν ή μίλησαν) εντείνει τον ανταγωνισμό μεταξύ των παιδιών που αγωνίζονται για την αναγνώριση από τους γονείς σε συνειδητό και ασυνείδητο επίπεδο. Είναι σημαντικό να αναγνωρίζεται η προσωπικότητα του κάθε παιδιού, να επιβραβεύεται για διαφορετικά πράγματα και σε διαφορετικές στιγμές.

ΞΕΧΩΡΙΣΤΟΣ ΧΡΟΝΟΣ ΜΕ ΤΟ ΚΑΘΕ ΠΑΙΔΙ: Είναι πολύ σημαντικό να δημιουργούνται σχέσεις ανά δυάδα στην οικογένεια. Κάποια συγκεκριμένη δραστηριότητα που δεν είναι απαραίτητο να παίρνει πολύ χρόνο αλλά να αφορά πάντα δυο συγκεκριμένα μέλη της οικογένειας, δίνει την αίσθηση στο παιδί ότι είναι μοναδικό και αξίζει (καθώς ο κάθε γονέας βρίσκει χρόνο να περνάει μόνο μαζί του), ενισχύοντας έτσι την αυτοεκτίμηση του.

ΣΤΑΘΕΡΑ ΟΡΙΑ: Οι κανόνες τις οικογένειας πρέπει να είναι σταθεροί και να έχουν αποφασιστεί από όλα τα μέλη (π.χ πότε κάνουμε ησυχία), με τη δέσμευση ότι θα τηρούνται από όλους. Η αίσθηση που δίνουν τα όρια στα παιδιά είναι μια αίσθηση ασφάλειας που τα βοηθάει να χτίσουν την προσωπικότητα τους

ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ ΣΤΗ ΣΧΕΣΗ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΜΟΝΟ ΟΤΑΝ ΕΙΝΑΙ ΑΠΑΡΑΙΤΗΤΟ: Ιδιαίτερα στους τσακωμούς, τα παιδιά ζητάνε την παρέμβαση των γονέων για να πάρουν το μέρος κάποιου και να τον ανακηρύξουν «νικητή». Είναι σημαντικό να μην πάρει αυτό τον ρόλο ο γονέας αλλά να τους βοηθήσει να βρουν μόνα τους τη λύση, κάνοντας ανοιχτές ερωτήσεις και εστιάζοντας στη λύση της σύγκρουσης και όχι στο πρόβλημα και ποιος φταίει (π.χ. τι θα σας βοηθήσει να βρείτε λύση). Επίσης η παρότρυνση να κάνουν και οι δυο ένα βήμα υποχώρησης συχνά τους βοηθάει να πάρουν απόσταση από την ένταση των συναισθημάτων. Η παρέμβαση του γονέα είναι απαραίτητη μόνο όταν παραβιάζονται οι κανόνες ασφάλειας ή η ένταση παραμένει και γίνεται εκδικητικότητα.

ΑΠΟΦΥΓΗ ΓΟΝΕΙΚΩΝ ΤΣΑΚΩΜΩΝ: Οι τσακωμοί μεταξύ των αδερφών συχνά αντανακλούν τα αισθήματα επιθετικότητας που μπορεί να υπάρχουν ανάμεσα στο ζευγάρι. Τα παιδιά παρατηρούν τη ζωή των γονιών τους και αντιγράφουν, αναπαριστούν και πολλές φορές εκφράζουν τα προβλήματα ή τα συναισθήματα που επικρατούν μεταξύ τους. Συχνά επίσης ένας γονιός στρέφεται