Η κάπα του τσομπάνη

Η κάπα του τσοπάνη είναι, ή μάλλον ήταν, κάτι περισσότερο από απαραίτητη, ήταν η επιβίωσή του, ο σύντροφός του στο κρύο και στη βροχή. Χωρίς κάπα ήταν αδύνατο να κοιμηθείς ή απλώς να επιβιώσεις εκεί που σε καλούσε το καθήκον σου, κοντά στο κοπάδι, φύλακας και άγγελος των ζωντανών σου.
Χωρίς κάπα τις κρύες νύχτες ήσουν αναγκασμένος να μένεις ξάγρυπνος, να κοιτάς τα αστέρια, κατά που πέφτει η μεγάλη άρκτος, η ουρά της οποίας δείχνει πάντοτε τον βόρειο πόλο, που βρίσκεται η μικρή άρκτος, πόσο λαμπερός είναι ο αυγερινός που φέρνει την αυγή και τον Ήλιο που θα τα ζεστάνει όλα και μαζί και σένα.
Αλήθεια τι λύτρωση είναι ο Ήλιος!
Πως τον περιμένουν όλα τα ζωντανά επί γης, ολόκληρο το φυτικό και ζωικό βασίλειο.
Σκεφθείτε ότι η ζωή επί γης θα καταστραφεί ολοσχερώς με το τέλος της ζωής του Ήλιου, ο οποίος, σύμφωνα με ειδικό επιστήμονα του Πλανητάριου Αθηνών, θα σβήσει έπειτα από 5 δις χρόνια, τόση εκτιμάται η ζωή του.
Αλήθεια ή πλάνη δεν γνωρίζω.
Το βέβαιο είναι ότι κάποτε θα σβήσει εφόσον το φως (ενέργεια) που εκλύει και στέλνει στα πέρατα της Οικουμένης προέρχεται από τη μετατροπή της μάζας (ύλη) σε ενέργεια, κάτι που δεν αμφισβητείται από κανέναν. Οπότε δεν έχει ιδιαίτερη σημασία αν η ζωή του εκτιμάται σε 5 ή 6 ή 9 δισεκατομμύρια χρόνια. Το βέβαιο είναι ότι θα σβήσει και μαζί ολόκληρο το ηλιακό μας σύστημα (Γη, Δίας, Αφροδίτη, Κρόνος κλπ).
Μη θησαυρίζετε, λοιπόν, επί γης, μάταιος κόπος, το είπε ο Χριστός.

Αλλά ας επανέλθουμε στο θέμα μας και ιδιαίτερα στη Σαρακατσάνικη κάπα μια που είχε κάποιες ιδιαιτερότητες που ήταν συνυφασμένες με τον τρόπο ζωής τους, τις ανάγκες της οποίας έπρεπε να καλύψει κατά τον καλλίτερο δυνατό τρόπο.
Η Σαρακατσάνικη κάπα είναι μακριά, φθάνει μέχρι τα κότσια (αστραγάλους), είναι φαρδιά ώστε όταν ξαπλώσεις να κοιμηθείς να σκεπάζει όλο το σώμα από το κεφάλι μέχρι τα τεντωμένα πόδια, είναι αδιάβροχη, διαφορετικά είναι για πέταμα και να"βλέπεται", δηλαδή να δένει με το σώμα το οποίο καλείται να προστατέψει. Ωστόσο έχει και ένα κουσούρι, είναι πολλή βαριά, ασήκωτη, ιδιαίτερα αν βραχεί το βάρος της ξεπερνάει και τα 20 κιλά, κάτι που την κάνει ιδιαίτερα αντιανεμική και αδιάβροχη. Και δεν θα είναι υπερβολή να πω ότι κάτω από βρεγμένη κάπα αισθάνεσαι μια γλυκιά ζεστασιά που σου επιτρέπει να κοιμηθείς, άσε που μπορεί να ξυπνήσεις και ιδρωμένος.
Τώρα, ενδεχομένως, να σας γεννηθεί η απορία πώς τα γνωρίζω όλα αυτά.
Ε! έχω μια μικρή εμπειρία, φύλαξα πρόβατα και κατά συνέπεια κοιμήθηκα και στο ύπαιθρο.

Οι Φαντάροι μας το 40-41 στις σκοπιές τους κάπες είχαν, αλλά δυστυχώς όχι Σαρακατσιάνικες.
Ήταν κοντές, τσιρούτκες, δεν κάλυπταν όλο το σώμα.
Ωστόσο έκαναν τη δουλειά τους ικανοποιητικά.
Για να γίνει μια καλή κάπα απαιτούνται κατά προτίμηση μαύρα μακρόινα μαλλιά, τραγόμαλλο και πολύ μεράκι. Το τραγόμαλλο εξασφαλίζονταν από τα τραγιά που είχαν κάποια κοπάδια, δεδομένου ότι οι Σαρακατσιάνοι είχαν κάποια αποστροφή προς τα γίδια.
Το γνέσιμο και η ύφανση ήταν δουλειά της σαρακατσάνας και απαιτούσε κάποιο μεράκι, διαφορετικά η κάπα θα έβγαινε λειψή. Το στημόνι γίνονταν από τα μαλλιά και το υφάδι από το τραγόμαλλο, το γνέσιμο το οποίο ήταν δύσκολο, γιατί οι τρίχες δεν συμπλέκονται εύκολα μεταξύ τους όπως τα μαλλιά. Είναι αδρές και δύσκολα γνέθονται. Για το λόγο αυτό το γνέσιμο γίνονταν στο τσικρίκι και σπανίως στη ρόκα. Ιδιαίτερες δυσκολίες παρουσίαζε και το τύλιγμα της τραγομαλλίσιας κλωστής στη σαίτα κατά την ύφανση.
Μετά την ύφανση ακολουθούσε η ντριστέλα όπου το ύφασμα "δέρνονταν" από το νερό για δύο εικοσιτετράωρο για να πήξει, στη συνέχεια βάφονταν με ριζάρι και άλλες φυτικές ουσίες όπως φλούδες ή φύλλα καρυδιάς και ήταν έτοιμο για χρήση. Το ράψιμο της κάπας γίνονταν πάλι από την ίδιες τις σαρακατσιάνες. Ό,τι χρησιμοποιούσαν οι σαρακατσιαναίοι περνούσαν από το χέρι τους. Κατά το ράψιμο της κάπας εκείνο που χρειάζονταν ιδιαίτερη προσοχή και μεράκι ήταν οι ραφές, διότι σε αντίθετη περίπτωση θα έβαζαν νερό, οπότε η κάπα ήταν για πέταμα. Έτσι οι ραφές γίνονταν και από τις δύο πλευρές, μέσα-έξω. Κόπτονταν το ύφασμα στο σχήμα που απαιτούνταν (πατρόν) και μετά άρχιζε η επίπονη δουλειά της διπλής ραφής. Η κλωστή της ραφής είχε εκτός από το καλό μαλλί και λίγες τρίχες κατσικίσιες, λεπτομέρεια η οποία εξασφάλιζε στεγανότητα στις ραφές..
Μια άλλη λεπτομέρεια στη ραφή αποτελούσε η κατασκευή της κατσιούλας (κουκούλας) και των ψεύτικων μανικιών. Οι κάπες δεν είχαν μανίκια, μόνο ομοιώματα, δηλαδή ψευτομανίκια.
Η κάπα κάλυπτε όλο το σώμα και άφηνε και χώρο για να φέρει ο χρήστης, δηλαδή ο τσομπάνος, τον τρουβά με το ψωμοτύρι , τη φτσέλα με το νερό, το γαλαδέρματο και πότε πότε και τα άρματα, κάνα τουφέκι δηλαδή, χρειάζονταν κι αυτό, με τα άγρια του βουνού και του λόγγου πάλευες συχνά. Θυμάμαι στο Βίτσι είχε και αρκούδες εκτός από τους πάμπολλους λύκους..
Οπότε ένα άρματο ήταν περισσότερο από αναγκαίο, ίσως εργαλείο επιβίωσης.
Και μια που αναφέραμε και τα άλλα εξαρτήματα που κρύβει η κάπα να πούμε και δυο λόγια και για αυτά. Πριν αναφερθώ σε αυτά να εξηγήσω γιατι χρησιμοποίησα τη λέξη «κρύβει».
Συχνά πυκνά ο τσομπάνος για να εξασφαλίσει το κρέας του κατέφυγε στη λαθροθηρία, δηλαδή κάνα ζαρκάδι, στον Όλυμπο κάνα αγριοκάτσικο, κάποτε κανένα κλεμμένο κ.ο.κ.
Και τι δεν έκρυβε η κάπα!

Θυμάμαι ο μπάρμπας μου ο Κώστας Γαλλής, αιωνία η μνήμη του, είχε σκοτώσει ένα ζαρκάδι, το έγδαρε, έβαλε το κρέας στον μεγάλο τρουβά, το φορτώθηκε, το σκέπασε μονόπλευρα με την κάπα και ξεκίνησε για το χωριό. Στο δρόμο βλέπει από μακριά να έρχονται στο ίδιο μονοπάτι δύο δασοκόμοι και ο δασοφύλακας της περιοχής. Κάθεται σε μια πέτρα, καλύπτει τον τρουβά με την κάπα και στρίβει τσιγάρο. Φθάνουν οι δασοκόμοι με τον δασοφύλακα και τον καλημερίζουν.
- Γεια σου, μπάρμπα Κώστα (πασίγνωστος ο μπάρμπα Κώστας).
- Καλώς τα παιδιά.
- Για πού με την κάπα καλοκαιριάτικα;
- Να, είπα να την πάω να την πλύνουν, βρώμ΄σει, έχει χρόνια να πλυθεί.
- Και γιατί στον ήλιο;
- Άμα, παιδιά μ΄είσαι ιδρωμένος, ποτέ μην κάθισε στον ίσκιο...θα πλευριτώσεις.
- Άντε γεια σου, Μπάρμπα Κώστα.
- Γεια σας, παιδιά, γεια σας.
Όλα καλά σχεδιασμένα μέχρι την τελευταία τους λεπτομέρεια.
Αν καθότανε στον ίσκιο, το πιθανότερο ήταν να καθίσουν κι οι δασοκόμοι δίπλα του, οπότε ο κίνδυνος μεγάλωνε να αποκαλυφθεί τι έκρυβε η κάπα.
Το περιστατικό μου το διηγήθηκε ο δασοφύλακας Η.Π., κάτοικος Κοκκινοπλού, γείτονας του μπάρμπα Κώστα και καλός του φίλος, ο οποίος γνώριζε καλά τις επιδόσεις του στη λαθροθηρία και είχε ψυλλιαστεί ότι κάτι έκρυβε η κάπα, αλλά δεν μίλησε γιατί ήθελε να τον προφυλάξει.
Ύστερα από μέρες ανταμώθηκαν στο χωριό και κάθισαν να πιουν καφέ και ακολούθησε ο παρακάτω διάλογο:
-Τις προάλλες, μπάρμπα Κώστα, που ανταμωθήκαμε στην κομμένη πέτρα, τι έκρυβες κάτω από την κάπα;
- Αφού ξέρεις, Λιάκο (Ηλία τον λένε το δασοφύλακα και μοιράζεται το χρόνο μεταξύ Κατερίνης και Κοκκινοπλού) τι με ρωτάς. Και να σ΄πω, αν δεν ήταν αυτά τα ζαγάρια, εννοώντας τους δασοκόμους, θα σο΄δουνα και σένα ένα μπούτι....Ζαρκάδι είχα βαρέσει.! 

Και μια που αναφέραμε και τα απόκρυφα της κάπας, να πούμε δυο λόγια και για αυτά.
ΤΡΟΥΒΑΣ
Στον τρουβά ο τσοπάνος έχει το ψωμί και το τυρί.
Για το τυρί έχει ειδικό ξύλινο δοχείο, το κλειδοπίνακο, ένα σφαιρικό δοχείο από ξύλο κέδρου ή ρόμπολου, είδος Πεύκης που απαντάται κυρίως στην αρχή της αλπικής ζώνης, στο οποίο το τυρί διατηρείται σε καλή κατάσταση για μέρες.
ΦΤΣΕΛΑ
Είναι ένα μικρό υδροδοχείο που χωρούσε μιάμιση οκά περίπου νερό.
Και αυτή φκιασμένη από ξύλο κέδρου ή ρόμπολου…
ΓΑΛΟΔΕΡΜΑΤΟ
Το γαλοδέρματο φτιάχνονταν από δέρμα μικρού ζώου και σκοπό είχε την διατήρηση του γάλακτος και τη μετατροπή αυτού με τη βοήθεια των ενζύμων που αναπτύσσονταν στο εσωτερικό τους σε γαλοτύρι. Ένα είδος ρευστού τυριού νοστιμότατου και ιδιαιτέρως εύγευστου. Προτιμάται από τους μερακλήδες, ο παρακάτω δε διάλογος είναι ενδεικτικός της προτίμησής του:
- Έχει τίποτα το γαλοδέρματο;
- Πως δεν έχει, κόπιασε....άλλο που δεν ήθελε.. Έβγαζε το καπάκι από το κλειδοπίνακο, το οποίο έμοιαζε σε σχήμα και χωρητικότητα με ένα μπολ, το γέμιζε με γαλοτύρι και το πρόσφερε στον μουσαφίρη.
Σκληρή η ζωή των Σαρακατσαναίων, πάλευαν μέρα νύχτα με το κρύο, τη βροχή τη ζέστα, τα άγρια του βουνού και του λόγγου, 365 μέρες το χρόνο. Τα διαλείμματα και η σχόλη κάποιες ώρες την ημέρα που ησύχαζαν τα ζωντανά του και από αυτά τα περισσότερα μακριά από το κονάκι του, δηλαδή την οικογένειά του.

Κωνσταντίνος Γαλλής